Onze zoon Martijn heeft zijn eigen architectenbureau in Rotterdam. Vandaar dat wij veel met elkaar praten over het wel en wee van zijn bureau, de opkrabbelende architectuurbranche in Nederland en over wat mooie architectuur is. Dit maakt dat ik op verschillende ‘nieuwsbrieven’ over architectuur geabonneerd ben, om op die manier zo breed mogelijk geïnformeerd te blijven over dit mooie scheppende beroep. Mijn oog viel recent op Rugamara Park Estate, een ontwikkeling van een nieuwe woonwijk aan de zuidkant van Kigali, de hoofdstad van Rwanda, 25 hectare groot met 2000 woningen die betaalbaar zijn voor de gemiddelde Rwandees. Ik vond deze informatie in de nieuwsbrief en op de website van DeZwarteHond, een gerenommeerd Nederlands bureau gespecialiseerd in Architectuur en Stedenbouw met drie vestigingen in Groningen, Rotterdam en Keulen. Je vraagt je dan gelijk af wat Nederlandse architectuur in Rwanda kan betekenen.
Rwanda en architectuur: gaat dat samen?
Bij het lezen van het artikel kwam bij mij direct een aantal vragen op. Is men in Afrika en in het bijzonder in Rwanda al toe aan dit soort imposante bouwprojecten? En voor wie zijn dan al die woningen bestemd? Was Rwanda niet het land met in het recente verleden een ongekende genocide door de Hutu’s op de Tutsi’s? Is Rwanda daar dan al van hersteld en kan het weer aan dit soort prestigieuze projecten denken? En als dat al zo is, hoe staat het dan met de corruptie? Komt het geld goed terecht en bouwt men écht voor de doelgroep: de ‘gemiddelde’ Rwandees. Uit de vragen die ik mijzelf stelde klinkt mogelijk enige scepsis door. Op basis van mijn nadere bronnenonderzoek, verraste het mij hoe Rwanda kennelijk – in een periode van 25 jaar na de genocide – zich weer op haar toekomst heeft weten te richten.
DeZwarteHond in Rwanda
DeZwarteHond ontwerpt voor de nieuwe wijk in Kigali het stedenbouwkundig plan, inclusief openbare ruimte en commercieel centrum, en verzorgt het ontwerp van de gevels. Door deze aanpak wordt het mogelijk een nieuw type huisvesting aan te bieden: met een hoge dichtheid en ruimtelijke kwaliteit, maar toch betaalbaar voor gewone burgers. De hoge dichtheid resulteert niet in hoogbouw; de huizen tellen maximaal drie lagen. De nieuwe wijk omvat een verscheidenheid aan appartementen en benedenwoningen van verschillende afmetingen, zoals een rowhouse voor $14.000 (37m2), een apartment voor $20.000 (61m2) en een townhouse voor $26.000 (71m2). De grootste appartementen (95m2) gaan $38.000 kosten. Een uniek project, want het is voor het eerst dat hier projectmatig en op grote schaal huizen worden ontwikkeld in dit prijssegment. Veel projecten op het Afrikaanse continent beginnen wel met deze ambitie, maar vallen uiteindelijk veel duurder uit.
Bij de bouw van de huizen passen de bouwers ‘geautoclaveerd cellenbeton’ (AAC, Autoclaved Aerated Concrete) toe. Een lichtgewicht, duurzaam en betaalbaar bouwmateriaal. Dit materiaal is in Rwanda en omringende landen nog niet beschikbaar. Daarom wordt er een eigen (tweedehands) productiefaciliteit opgezet net buiten Kigali – vooralsnog de enige producent van dit materiaal in Oost-Afrika.
Genocide in Rwanda: nu 25 jaar geleden
Koloniaal verleden
Rwanda kent een hoofdzakelijk Duits / Belgisch koloniaal verleden. Ook de spanningen tussen de drie bevolkingsgroepen de Hutu’s, de Tutsi’s en de Twa hebben een lange en historie. En dan wordt op 6 april 1994 het vliegtuig van de Rwandese president Habyarimana neergeschoten. Daarbij kwam de in januari 1994 herkozen president om het leven.
Start van de gruwelijkheden
Vanaf dat moment was er geen sprake meer van enige stabiliteit. Het Hutu-radiostation Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM), de zogenaamde Hutu Power Radio, riep de Hutu’s op tot haat tegen de Tutsi’s. De avond van 6 april 1994 begonnen er vreselijke slachtpartijen. Hutu’s vermoordden gematigde Hutu’s en vooral Tutsi’s. De Twa, het pygmeeënvolk (de oorspronkelijke bewoners van Rwanda), werden ook het slachtoffer van moordpartijen. De slecht uitgeruste VN-macht UNAMIR kon weinig meer doen dan humanitaire hulp verlenen. In ruim 100 dagen werden er meer dan 800.000 Rwandezen vermoord.
Genocide 25 jaar later
De genocide in Rwanda is inmiddels 25 jaar geleden. Afrika-correspondent Koert Lindijer deed in 1994 voor NRC verslag en bleef het land ook later bezoeken. Recent keek NRC nog een keer terug op het verslag dat Lindijer destijds deed van de ramp die zich in 100 dagen in Rwanda voltrok. De titel van dit artikel in de NRC luidt: “Je bouwt geen land op doden“. Zeer de moeite waard om dit verslag te lezen. Het haalt herinneringen op aan deze zwarte bladzijde in de geschiedenis. Zeker ook omdat de internationale gemeenschap toekeek en niet ingreep.
Diezelfde NRC benadrukt ook nog eens dat Hutu’s, Tutsi’s en Twa’s al eeuwen samenleefden, niet als stammen maar als kasten. Het was dan ook vooral de propaganda die de moordpartij deed ontvlammen. Ondanks de gruwelijke geschiedenis blijken veel Tutsi’s en Hutu’s hun weg naar verzoening weer te hebben gevonden. AFP fotograaf Jacques Nkinzingabo legde dit vast met zijn camera. Maral Noshad Sharifi schreef er de teksten bij, uitmondend in het NRC-artikel: “25 jaar na de genocide in Rwanda“. Dit fotobeslag geeft aan hoe de gemengde bevolking zich herpakt en werkt aan een nieuw en welvarend Rwanda. Ondanks alle pijn die nog lang zal worden gevoeld. Tot zover de beladen historie van Rwanda.
Het hedendaagse Rwanda
Hoe functioneert het hedendaagse Rwanda? Om een beeld te krijgen van de huidige economie van Rwanda baseer ik mij op het document ‘Handels- en investeringscijfers Rwanda – Nederland’. Dit document is gepubliceerd door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.
De economie van Rwanda
Wat valt daarin af te lezen? Vergeef me als ik hierin een beetje kort door de bocht redeneer. De Rwandese economie kenmerkt zich door een grote afhankelijkheid van zowel buitenlandse hulp als invoer. Het land is ook niet immuun voor externe schokken of budgettaire risico’s. Meer dan 70% van de bevolking is afhankelijk van landbouwactiviteiten. De dienstensector vordert qua ontwikkeling, maar is nog verre van volgroeid. De economie groeit per jaar tussen de 6 – 8%. In Nederland zijn we al tevreden met een groei van de economie tussen de 1 – 2%.
Het ondernemersklimaat in Rwanda
Het Rwandese ondernemingsklimaat is in internationaal perspectief redelijk te noemen. Kijken we naar het Afrikaanse perspectief dan is het klimaat zelfs uitstekend. Diverse EU-lidstaten (o.a. Hongarije, Kroatië en Roemenië) staan lager genoteerd op de ranglijst van het World Economic Forum (WEF). Op ‘Doing Business 2016’, de ranglijst van de Wereldbank, scoort Rwanda een in Afrikaans perspectief uitstekende 56e plaats (van in totaal 190 landen). Daarmee staat Rwanda hoger dan de EU-lidstaten Griekenland, Luxemburg en Malta. In tegenstelling tot in veel andere Afrikaanse landen is corruptie een beperkt(er) probleem in Rwanda. Het land staat op de 50e positie van de Corruption Perceptions Index 2016 van Transparency International. Deze organisatie wordt vaak de internationale “corruptiewaakhond” genoemd. Daarmee bezet Rwanda een hogere plaats dan diverse EU-lidstaten (o.a. Bulgarije, Hongarije, Italië, Slovakije en Kroatië) en kan het zich meten met landen als Spanje e.d.
Huizenprijzen in relatie tot jaarinkomen
In het Rugamara Park Estate project staan 2000 huizen gepland in de prijsstelling van 14.000 dollar (voor 37 m2) tot 38.000 dollar (voor 95 m2). Het modaal inkomen in Rwanda bedraagt 2000 dollar per jaar. Voor een huis betaalt men dus voor de goedkoopste categorie zeven keer het modale jaarinkomen en negentien keer voor de duurste categorie. In Nederland bedroeg de gemiddelde WOZ-waarde in 2017 € 230.000. Het modale inkomen in 2017 bedroeg ongeveer € 36.000. In Nederland betaalde men toen ongeveer tussen de zes en zeven keer het modale inkomen. Aangezien 75% van de bevolking van Rwanda in de landbouw werkt en ook nog een aanzienlijk deel op of onder de armoedegrens verkeert, dan kan de voorzichtige conclusie zijn dat in de dichtbevolkte stedelijke gebieden, zoals in Kigali (ongeveer 1 miljoen inwoners), de inkomens daar toereikend zijn om een woning zoals gepland in het Rugamar Park Estate te bemachtigen.
Slotsom
Dit alles nu zo overziende, dan kom ik tot de slotsom dat Rwanda stevig werkt aan zijn toekomst en hard op weg is naar een ‘middeninkomen’ ontwikkelingsland. Het Rugamara Park Estate project past mijn inziens in die ambitie. Ook goed om te zien dat Nederlandse architecten en stedenbouwkundigen betrokken zijn bij dergelijke projecten op het Afrikaanse continent. Voor mij in ieder geval een eye-opener. Ik wens DeZwarteHond veel succes met de uitvoering.
Dan nog echt tot slot: voor diegenen die het niet weten, destijds heeft DeZwarteHond de intellectuele rechten van het toenmalige Orbis Medisch Centrum van bureau Bonnema overgenomen, toen Bonnema als bureau de deuren moest sluiten. Het ziekenhuis van de 21-ste eeuw heeft nog een prominente plek op de website van DeZwarteHond.